TEDx Academy 2012- Η ομιλία της Έλσας Σταματοπούλου

Την Τρίτη 25/9/2012, σε αίθουσα του Μουσείου Μπενάκη, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση που είχε προγραμματιστεί από το TedxAcademy με θέμα: “Greece on the journey” - τo ταξίδι που πρέπει να ξεκινήσει άμεσα η Ελλάδα για να περάσει στην αντίπερα όχθη.  

Μία σειρά από εισηγήσεις και εμπειρίες από κορυφαίους ομιλητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό, παρουσιάστηκαν στο τρίτο ετήσιο TEDxAcademy . Κοινό σημείο όλων των παρουσιάσεων ήταν η προσπάθεια να προσδιοριστούν οι αλλαγές που πρέπει να πραγματοποιηθούν προκειμένου να αλλάξει το τοπίο στην Ελλάδα: αλλαγές στην κοινωνία, στη δημόσια διοίκηση και τη διακυβέρνηση, στον τρόπο που μοιραζόμαστε και δημιουργούμε, στην καθημερινότητά μας, στη νοοτροπία μας προκειμένου να καταφέρουμε να βγούμε από την κρίση: κρίση οικονομική, πολιτική, ηθική, πνευματική, κοινωνική, ακόμα και προσωπική. 
Μεταξύ των ομιλητών  του  TEDxAcademy -όπως σας είχαμε ενημερώσει- ήταν και η συγχωριανή μας μας  κ.Έλσα Σταματοπούλου, η οποία  με θέμα της παρουσίασής της, «Τοπικές κοινότητες στα μονοπάτια του μέλλοντος» και  χρησιμοποιώντας ως θετικό  παράδειγμα το χωριό μας, επικεντρώθηκε  στην προσπάθεια που πρέπει να καταβληθεί στη χώρα μας, ξεκινώντας από τη μικρή κοινότητα αλλά και τον καθένα μας ξεχωριστά, προκειμένου να αλλάξουν νοοτροπίες που ατυχώς καλλιεργήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες.

  Τοπικές κοινότητες σε μονοπάτια του μέλλοντος:

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα πολιτισμικά και κοινωνικά μας χαρακτηριστικά για το ξεπέρασμα της κρίσης;

της Έλσας Σταματοπούλου

Εισαγωγή

Και ποιός δεν θα είχε πολλά να πει για το ταξίδι;  Και στην κουλτούρα μας το ταξίδι είναι ταυτόσημο με το ποιοί είμαστε. Από πάντα ταξιδεύαμε,  από πάντα σε διάλογο με τον Οδυσσέα μέσα μας καθώς και με άλλους πολιτισμούς, να παίρνουμε και να δίνουμε.

Θα έλεγα λοιπόν ότι τα ταξίδια στην Καβαφική Ιθάκη και στα Κύθηρα του  Θεόδωρου Αγγελόπουλου, εμάς σαν Έλληνες, δεν μας φοβίζουν, παρά μας εμπνέουν, μας κάνουν πολλές φορές πιό στωϊκούς, πιό βαθυστόχαστους, καμμιά φορά και πιό σοφούς.

Το δικό μου ταξίδι ήταν από την Αθήνα στον ΟΗΕ, σε διάφορες πόλεις και μακρυνά μέρη του «παγκόσμιου χωριού» που είναι η γη μας. Κι αυτό αποτελείται από περίπου 200 χώρες, 5000 λαούς η εθνότητες, που τους περισσότερους τους ονομάζουμε αυτόχθονες λαούς, και, βέβαια, περιλαμβάνει άπειρες τοπικές κοινότητες.

Έχει αναγνωριστεί ότι οι τοπικές κοινότητες έχουν ζωτική σημασία στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Συνεισφέρουν στην κοινωνική συνοχή,στην  παραγωγή τροφίμων, στην διατήρηση και ανάπτυξη της παραδοσιακής γνώσης,  στην  βιοποικιλότητα και στον πολιτισμικό πλούτο τη ανθρωπότητας. Παρόλα αυτά  συχνά οι τοπικές κοινότητες είναι περιθωριοποιημένες από την πολιτεία και πολιτικά αόρατες.

Πόσο αλήθεια είναι αυτό που λέγεται πως πολλοί, κυρίως νέοι, γυρίζουν πίσω στη γη σήμερα, αλλά και σε άλλες ασχολίες στα χωριά; Κι ότι επιδιώκουν έναν άλλο τρόπο, όχι μόνο βιοπορισμού, αλλά και ποιότητας ζωής;

Σ΄’ενα τέτοιο χωριό βρέθηκα ξαφνικά μετά από ένα ταξίδι ζωής σε μεγαλουπόλεις αλλά και σε δύσβατα, μακρινά μέρη του κόσμου, απ’ τον Αμαζόνιο ως την Αρκτική, κι από τον Ειρηνικό ως τις Άνδεις. Βρέθηκα λοιπόν από πέρσυ να πηγαίνω και να έρχομαι στο Ψάρι Κορινθίας, τόπο καταγωγής του πατέρα μου, ένα μέρος που, εκτός απ’την Αθήνα που γεννήθηκα, και τη Νέα Υόρκη που δουλεύω, το έχω κάνει κι αυτό σπίτι μου.

Αντιστεκόμενο σε αντιξοότητες των καιρών, εδώ και αρκετά χρόνια το Ψάρι έχει καταφέρει να διατηρηθεί ένα ζωντανό χωριό, με τους νέους να εξακολουθούν να μένουν, να παντρεύονται και να μεγαλώνουν παιδιά εδώ, απασχολούμενοι με τις καλλιέργειες,  όπως της περίφημης Κορινθιακής σταφίδας και του Αγιωργίτικου σταφυλιού, με την κτηνοτροφία, την μελισσοκομική, σε παραδοσιακά αλλά και σε νεώτερα επαγγέλματα. Η κοινότητα έχει την αγάπη του τόπου και της σκληρής δουλειάς και είναι περήφανη για την φυσική και πολιτιστική της κληρονομιά. Οι άνθρωποι είναι ενεργοί στα κοινά και οι νέοι, ζωντανό μας κύτταρο, παίρνουν σημαντικές πρωτοβουλίες ,με τη θέληση να προχωρήσουν προς μια ανάπτυξη που ενώ θα κυττάει μπροστά, θα είναι ανθρώπινη, αειφόρος και με σεβασμό στην  παράδοση, που πάντα βέβαια αλλάζει κι ανανεώνεται .  Μερικές άλλες λέξεις που έρχονται στο νου για το Ψάρι είναι βιοποικιλότητα, σταυροδρόμι ανάμεσα στην μυθική Αρκαδία, την Αρχαία Νεμέα και την Στυμφαλία, κι ένα υπέροχο υγιεινό μικροκλίμα.

Αυτή βέβαι είναι η θετική πλευρά. Η άλλη είναι λίγο πιό στενάχωρη, όπως η χρόνια ανεπάρκεια της πολιτείας  ως προς τα προβλήματα των κατοίκων, το κλείσιμο πέρσυ του Δημοτικού Σχολείου που λειτουργούσε από το 1827, η έλλειψη συστήματος επεξεργασίας αποβλήτων, ο συνεχής αγώνας για την πληρωμή του σταφυλιού απ΄τον μεσάζοντα,  τα συστήματα αυτοδιοίκησης στη χώρα μας που συνεχίζουν να αλλάζουν επιτείνοντας τον συγκεντρωτισμό και αποδυναμώνοντας τις τοπικές κοινότητες και άλλα...

Εχει γίνει κριτική στους Έλληνες από το εξωτερικό για το τί έφταιξε και το τί φταίει για την «δική μας κρίση», την κοινωνική, την πολιτική, την πολιτισμική, την ηθική, την ψυχολογική και τέλος την οικονομική. Το θέμα είναι: έχουμε εμείς οι ίδιοι εφαρμόσει την κριτική συνείδηση που πρέσβευαν οι αρχαίοι πρόγονοί μας, παίρνοντας δηλαδή απόσταση για να δούμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη, να κάνουμε με επάρκεια την αυτοκριτική μας και, για να το πω καλλίτερα, να εγκολπωθούμε με αυτοσυνειδησία, τις πιό δύσκολες αλήθειες;  Αν και έχουμε κάνει πρόοδο σ’αυτό, σίγουρα δεν είναι αρκετή.

Αυτό που η επιστροφή μου στο Ψάρι με κάνει να θέλω να ρωτήσω είναι αν μερικά από τα θετικά όσο και αρνητικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας μας –πράγματα που αποτελούν κομμάτι του τρόπου ζωής μας και της νοοτροπίας μας-μπορούν να μας βοηθήσουν στις συγκυρίες της κρίσης.  Κι όσο για τ’αρνητικά, μπορούμε να τα γυρίσουμε ανάποδα, τ’απάνω-κάτω ας πούμε, και να τα χρησιμοποιήσουμε θετικά στην κρίση;

Κάτι που ξέρουμε όλοι είναι ότι ο κρατικός μηχανισμός έχει υπάρξει γενικά δυσλειτουργικός, αυταρχικός, καταχρηστικός  η συχνά ανύπαρκτος, ταλαιπωρώντας αντί να εξυπηρετεί τους ανθρώπους, ενίοτε βασανίζοντάς τους και  συχνά πληγώνοντας την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Έτσι δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι αυτό, κυρίως σε απομακρυσμένες  η περιθωριοποιημένες περιοχές, έχει δημιουργήσει βαθειά σημάδια  στις τοπικές κοινότητες. Ας μου επιτραπούν μερικές γενικεύσεις-που η συντομία του χρόνου επιβάλει.

Πολιτισμικά χαρακτηριστικά, θετικά κι αρνητικά

 Είναι πιά γνωστό σε όλους ότι ο Έλληνας και η Ελληνίδα αγωνιζόμαστε και ιδρωκοπάμε συχνά ακόμα και για απλά πράγματα στις σχέσεις μας με το κράτος-παρά τα καλά παραδείγμτα που υπάρχουν, πχ  τα Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών. Σαν απόρροια αυτών των εμποδίων γινόμαστε από ανάγκη εφευρετικοί και εξασκούμε έντονα την φαντασία μας για να κάνουμε τη δουλειά μας, για να επιβιώσουμε και να προκόψουμε, εμείς και η οικογένειά μας. Γινόμαστε καπάτσοι, Σίσσυφοι , ευέλικτοι ... και ατομιστές και αυτόνομοι, με τάσεις επαναστατικές αλλά και αναρχικές, καμμιά φορά μηδενιστικές και αυτοκαταστροφικές, καθώς και τάσεις που υπονομεύουν την συλλογική δράση και το γενικό καλό, όπως πχ η φοροδιαφυγή, το να κλέβουμε δηλαδή απ’ τον εαυτό μας .

    Χρησιμοποιούμε και χειραγωγούμε για την επιβίωσή μας τελικά  τους πολιτικούς και την πολιτική που μας απογοητεύει. Και τί θα πει αυτό; ‘Οτι τελικά χειραγωγούμε και χρησιμοποιούμε την Ελλάδα για προσωπικό όφελος χωρίς λύπηση, αυτήν  την Ελλάδα που, όπως οι ποιητές συνηγορούν, πληγώνει

τα παιδιά της απ’την αρχή του Ελληνικού κράτους. Τελικά σάυτόν τον φαύλο κύκλο, χειραγωγούμε και πληγώνουμε τον εαυτό μας για την επιβίωση, με αντίτιμο τί; Ένα αίσθημα αποξένωσης, και ,σε εθνικό επίπεδο, τώρα πιά με αντίτιμο την παράδοση του δικαιώματός μας στην  αυτοδιάθεση  σαν λαού σε μακρινά κέντρα εξουσίας. 

Είμαστε κι εμείς , ο καθένας μας ίσως, ένας απογοητευμένος Μακρυγιάννης, θα μπορούσαμε να πούμε—που βλέπει γύρω του έλλειψη αρχών, που στηλιτεύει το σύστημα, όμως, κι εδώ είναι το σημαντικό, ένας Μακρυγιάννης που αναζητά τις ηθικές αρχές, που  θέλει να πιστεύει σε αρχές.

Γιατί δεν θα απογοητευόμασταν, δεν θα αγανακτούσαμε, αν δεν πιστεύαμε σε αρχές. ‘Ετσι δεν είναι;

Στο Ψάρι, παραδείγματος χάριν, βλέπει κανείς συχνά στους ανθρώπους αυτήν την απογοήτευση και την έλλειψη πίστης ότι το κράτος θα φροντίσει για τα πράγματα. ¨Ομως αρκεί να ρωτήσεις τον καθένα για ν’ανακαλύψεις πως σ’ αυτούς τους περήφανους ανθρώπους δεν επικρατεί κυνισμός η απάθεια, αλλά ότι η όποια απογοήτευση μεταλλάσσεται, εξελίσσεται σε αίσθημα αντίστασης και αντοχής—«αντιστέκομαι, άρα υπάρχω» και «ονειρεύομαι και ψάχνω, άρα υπάρχω»-το ψάξιμο λοιπόν, όνειρα και σχέδια δημιουργικά--από την την αξιοποίηση των εκλεκτών σταφυλιών της περιοχής για κρασί εξαιρετικής ποιότητας, την δημιουργία λαογραφικού μουσείου, το χτίσιμο ξενώνα, αλλά και ξενοδοχείου με αίθουσα εκδηλώσεων, την εκτροφή αλόγων, το χάραγμα μονοπατιών που να αναδεικνύουν  την φυσική και πολιτιστική αξία της περιοχής, την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα για το Ψάρι της γης των Πελασγών, την ανάπτυξη πρωτοβουλιών από τις γυναίκες του χωριού και πολλά-πολλά άλλα.

Συγχρόνως, δεν είναι πως οι άνθρωποι στο χωριό αυτό αφήνουν το κράτος κατά μέρος . Το αντίθετο: ελπίζουν στη βελτίωση των μηχανισμών,  ζητούν, διαμαρτύρονται, μπαίνουν σε διάλογο με την πολιτεία γιά να καταφέρουν,όπως τους πρέπει κι όπως πρέπει σε κάθε δημοκρατία, να γίνουν σεβαστά τα δίκαια αιτήματά τους και τα δικαιώματά τους ως κοινότητα.

Οι άνθρωποι , όμως, στις τοπικές κοινότητες ξέρουν καλά μέσα από εμπειρίες αιώνων ότι , μαζί με την αντοχή και την αντίσταση, τελικά είναι η αυτενέργεια  που θα τους σώσει, κι όχι μόνο οι κρατικοί θεσμοί. Και οι άνθρωποι αυτενεργούν.

Τί λείπει παρ’’ολα αυτά στις περισσότερες τοπικές κοινότητες της χώρας μας; Ποιό είναι το κενό ; Βλέπουμε έναν άκρατο, σχεδόν ατταβιστικό κι απελπισμένο ατομισμό. Λείπει η συλλογικότητα, η συλλογική αυτενέργεια για το κοινό καλό.

Και κάτι άλλο:

Η αγραμματοσύνη και η άγνοια, μπήκαν βαθειά στην κουλτούρα μας, γύρω στις εποχές της μεταπολιτευτικής «ευμάρειας» που εγκαθίδρυσε τον καταναλωτισμό σαν υπέρτατη αξία. Αυτό ενισχύθηκε από την συνεχιζόμενη τραγική μη καλλιέργεια της κριτικής σκέψης στα σχολεία. Ο συνδυασμός της άγνοιας και της έλλειψης κριτικής σκέψης, μαζί με την κατάρρευση των θεσμών λειτούργησε στην κοινωνία μας σαν οδοστρωτήρας, σβήνοντας σε νεώτερες γεννιές , και όχι μόνο, τα
βασικά αντανακλαστικά διάκρισης μεταξύ του τί είναι δημοκρατικό και τί φασιστικό, τί είναι διαμαρτυρία και τί ακροδεξιά βία που υποσκάπτει τα πάντα. Και τελικά οδήγησε σε αποξένωση και αποδυνάμωσή μας σαν κοινωνίας.

Πώς να ταξειδέψουμε τώρα προς τα μπρος;

Υπάρχει περίπτωση μέσα σ’αυτές τις αντίξοες συνθήκες να δουν οι τοπικές κοινότητες, αλλά και οι θεσμοί και το κράτος μια ευκαιρία κοινωνικής χειραφέτησης κι εξάσκησης αυτοδιάθεσης ; Μπορούν να επισπευστούν διαδικασίες αλλαγής νοοτροπίας; Μπορούμε να πιάσουμε το νήμα αυτό των πολιτισμικών μας χαρακτηριστικών και να το εξελίξουμε σε θεσμούς κοινοτικής αλληλλεγγύης, κοινής εργασίας για την κοινότητα, για το κοινό καλό;

Μπορεί η κρίση να είναι ελιξίριο βαθειάς αλλαγής; Πώς να συνδυαστούν οι ατομικότητες έτσι ώστε να δυναμώσει η συλλογική δράση;

Και το ερώτημα είναι διττό : γιατί απευθύνεται, πρώτον, στις ίδιες τις τοπικές κοινότητες και στον κάθε άνθρωπο που ζει σε αυτές,  και δεύτερο, απευθύνεται στην πολιτεία και τους κρατικούς θεσμούς.

Στο προς-δύο-κατευθύνσεις αυτό ερώτημα προστίθεται κι ένα ύψιστο ζήτημα: το πώς εννοούμε την ανάπτυξη, τί είναι ανάπτυξη, που σε τελική ανάλυση έχει να κάνει με το πώς μιά κοινωνία εννοεί την ευμάρεια και βασικά την ευτυχία; Όπως πιά ξέρουμε καλά στην ανθρώπινη αειφόρο ανάπτυξη κεντρικό ρόλο παίζει η ουσιαστική συμμετοχή και η χειραφέτηση των τοπικών κοινοτήτων.

Στο Ψάρι, αλλά και αλλού στην Ελλάδα, υπήρχε ο κοινωνικός θεσμός της προσωπικής εργασίας εδώ και αιώνες, μέχρι που σταμάτησε πριν 30 περίπου χρόνια. Το συμβούλιο των γερόντων του χωριού και αργότερα οι πρόεδροι καλούσαν τους χωριανούς σε κοινή δράση για κάτι που θα οφελούσε όλο το χωριό, είτε αυτό είχε να κάνει με την διαχείριση του νερού, είτε με την κατασκευή δρόμων, είτε με την δενδροφύτευση για την αποφυγή πλημυρών, είτε με την βοήθεια σε μιά οικογένεια που είχε υποστεί μεγάλο κακό.

Πόση έκπληξη και οδύνη δημιούργησε σε όλους μας τον περασμένο χειμώνα το νέο ότι ένα χωριό της Βόρειας Ελλάδας πλημμύρησε και σπίτια καταστράφηκαν επειδή, λέει, δεν είχε καθαριστεί από κανέναν για χρόνια η κοίτη ενός αυλακιού που διέσχιζε το χωριό!

Αν και η συλλογική δράση με τη  μορφή που υπήρχε παλαιότερα έχει εκλείψει, η ανθρώπινη αλλήλλεγγύη στο Ψάρι παραμένει πάντα δυνατή. Πόσο δύσκολο θα ήταν να χρησιμοποιηθεί η κρίση για να κάνουμε ένα βήμα παραπάνω, για να δράσουμε και πάλι όλοι μαζί για το κοινό καλό και να βασιστούμε γι’αυτό στα θετικά παραδείγματα της πολιτισμικής μας κληρονομιάς;

Κι όλα αυτά που λέω, ισχύουν φυσικά όχι μόνο για τις τοπικές κοινότητες, αλλά σε διαφορετικό βαθμό, για όλη την κοινωνία μας. Απλώς η δράση μπορεί να είναι πιό εφικτή και πιό ορατή στη μικρή κλίμακα της τοπικής κοινωνίας, «το μικρό είναι και ωραίο», λέμε καμμιά φορά, κι εδώ ακριβώς έγκειται και η ευκαιρία να παίξουν οι τοπικές κοινότητες καταλυτικό ρόλο στις θετικές αλλαγές προς το μέλλον μας.

Τέλος αν υποθέσουμε έστω και για μιά στιγμή πως ζούσαμε στο τέλειο κράτος κι ότι δούλευαν τέλεια οι θεσμοί, θα θέλαμε όλοι εμείς να αφήσουμε την ευημερία μας και τη δημοκρατία μόνο στα χέρια των κρατικών θεσμών, χωρίς δική μας συμμετοχή, πρωτοβουλία και συλλογική δράση;

Σήμερα το δράμα της κρίσης  που βιώνουμε μάς παρουσιάζει μιά χωρίς προηγούμενο ευκαιρία: να έρθουμε σε επαφή με τον εαυτό μας και με το κοινωνικό σύνολο, να κατανοήσουμε με αυτοσυνειδησία, ελεύθερη σκέψη, πνευματικότητα και  συναίσθημα   ότι την αντοχή, την αντίσταση και την αυτενέργεια ,που αποτελούν βαθειά πολιτισμικά μας χαρακτηριστικα, μπορούμε να τα μεταλλάξουμε σε συλλογικές πρωτοβουλίες για το κοινό καλό. Με βάση τα δικά μας οράματα να προχωρούμε προς το μέλλον μας, και χωρίς απομονωτισμό--όντας πάντα ανοιχτοί στον κόσμο και τον ανθρωπισμό.

Οι τοπικές κοινότητες μπορούν να μας δείξουν μονοπάτια. Και ίσως τότε οι άνθρωποι θα ξαναγυρίσουν στη γη, αλλά και η γη ίσως ξανάρθει τότε σε μας.

Τελικά το ταξείδι για την έξοδο απ’την κρίση είναι μέσα μας, είναι δικό μας.

Στο χέρι μας να κάνουμε κάτι γι’αυτό.

Επιστροφή